Ecuador mamallaktamanta runakunaka Inti raymita watan watanmi rurashpa shamushka. Shinapash Covid-19 unkuymanta mana shinallatak katita usharinchu. Kay 2020 watapi wakinkunaka imatapash rurankapak yuyanakun pukuchishkamanta allpamamata yupaychani ninkapak, shinallatak wakinkunaka kay inti raymipika mana imatapash rurakrinchu. Ecuador mamallaktapa kamachipika Art.11 tukuy runakunapak, ayllullaktakunapak hayñikuna tiyanakun.
Kay inti raympi imashinatak kakrin ayllullaktakunami paykunapura ruraykunata rikunakun, rimanakun. Shinallatak kamachipika ayllullaktakuna, runakuna rikuna kan, imashinatak kawsayta, raymikunata, runakayta sinchiyachinamanta, tantanakuykunamantapash rikuyta charin. Kay Inti Raymipika tawka tawka runakuna tantanakun.
Shuk ayllullaktalla 600 runakunata tantanakuyta ushan. Kitillikuna kay raymita rurakpika 5, 20 ayllullaktakunakaman tantachita ushan, chaymanta 10.000 runakunakaman paktanllami. Runakunapa hatun raymikunaka chusku kan. Inti raymika, 21 raymi killapi, armay tutawan kallarin. Kaytaka pakchakunapi, pukyukunapipashmi rurarin. Kay tutapika llaktakunapi wasin wasin tushunkapak kallarin. Wakin ayllukunaka tushukkunaman karankapakka mikunata, upiyanatapash ruran, Emerging Infectious Diseases (EID Journal, ayriwa 2020) pankawillaypimi shuk taripayta llukchirka.
Chaypimi nin kay mushuk coronaviruska runakuna mana síntomas charikpipash 5, 6purakaman unkuyta yallichita ushan. Shuk unkushkamanta shukman yallichita ushan, rimakpi, uhukpi, achiniykpipash Organización Mundial de la Salud,nin. Ayriwa killapi The New England Journal of Medicine willaypi SARS.CoV2 añawka wakin sayllatami kawsak yallin, shinallatak wichashka kuskakunapipash kawsan,nin. Chaymantami tawka rurakuna tantanakukkpi, raymikunapi kakpika llaki apayta ushanmi. Quito kitimanta runakunapash Inti Raymita rurankuna.
Kay raymika Kitu Kara tantanakuymi 2003 watamantami rurashka, puntaka Federeación Pichincha Runakunapak Rikcharimuy (70 watakunamanta) pushak kashka, Kay raymika ñawpa pacha kuskakunapi, Catequillapi, San Antonio kitillipi, mitad del mundo nishkapi. Floresmilo Simbaña, Tola Chica ayllullaktamanta (64 ayllukuna, 400 runakuna tiyan), Tumbaco llaktapi ( Quito kimiriyapi), paymi Inti Raymimanta rimarka, shinapash mana tushuykunalla kanchu, ashtawan ruraykuna tiyan nin. “Kawsaymanta, raymimanta, willkaymanta wakin rimanakuykunata ruranchik. Kayka wamprakuna yachakuchun imashpatak ayllullaktapi kay ruraykuna tiyan, yachachunmi kan” nirka.
Chay llaktapika mana ima ruraykuna tiyakrinchu ama covid-19wan unkunkapak, shuk ayllullaktapilla ña 47 unkushkakuna tiyan. “Mana pipash kay raymita imashina kashkata rurankapak yuyanakunchu, wakinkunaka mana imatapash rurakrinchu, ñuka ayllullaktamanta Tola Chica imatapash rurankapak yuyakunchik, shinapash ama tawka rurnakuna tiyachun, tukuy cuidadokunata katishpa” nirka Simbaña. Wakin llaktakunapi Inti Raymimanta manarak imatapash nishkachu. Imababura markapi mana imatapash willachishkachu. Kay markapika 29 aymuray killakamanka 202 unkushkakuna tiyarka. “Kay wata mana tushurita usharinkachu.Ñukanchikpa kawsaymanta rikuna kanchik. LLakta llakta purinakunchik” nirka Edwin Muñoz, COE cantonal Cotacachimanta. Kay llaki unkuypachapi Organización de las Naciones Unidas (ONU) runakunamanta rimarka, warmikuna, wawakuna ashtawan llakipi kan, llakipi kashkapash. Ashtawan mana charikkunapash tiyan. 19% shina, maykan llaktakunapipash mana charikkuna tiyan.
Chaypillatak, “runakunami yachayta, shimita, tawka kawsaykunata charin”. 14 ayriwa killapi, Consejo Nacional para la Igualdad de Pueblos y Nacionalidades COE nacionalman shuk llamkayñanta kurka runakunamanta rikuchun, kay llaki unkuypachapi paktachichun. Imatak kan chay paktay: Runakunata, yanakunata, motubiokunata allitapacha rikuchun, karullaktamanta, mamallaktamanta kamachikkunata katishpa paktachichun.
